Ti'n meddwl lici di yma?

Dwi'n ymwybodol nad oes llawer o son am arddio wedi bod ar y blog 'ma'n ddiweddar. Mi fues i'n mwydro am jam a chrwydro, a hel cnau a madarch a ffrwythau gwyllt, ond heb son rhyw lawer am yr ardd na'r rhandir.

Mae'r calan gaeaf yn gyfle i edrych 'nol ar y flwyddyn mae'n siwr tydi, a dwi wedi mynd ati i greu cynlluniau bras o'r ardd gefn a'r rhandir; rhywbeth dwi wedi bod isio'i wneud ers talwm. Mi ro'i gopi o'r rhain yn barhaol ar dudalen arwahan hefyd.

Yn yr ardd gefn, roedd y ffrwythau meddal yn lwyddiant mawr, gan ddechrau efo cnwd ryfeddol o riwbob. Mi gawson ni datws golew a dail salad bron hyd syrffed, ond methiant oedd yr arbrawf efo'r gwely cymysg. Roeddwn wedi cymysgu hadau letys efo moron, panas a betys, gan feddwl y bysa digon o le i'r llysiau besgi wrth i'r letys gael eu hel dros yr haf. Be ddigwyddodd oedd bod y radish a'r letys wedi mynd yn wyllt bost a doedd yna ddim digon o le na golau i ddim byd arall. Mi gawson ni foron, ond m^an oedden nhw braidd. Bychain ydi'r panas hefyd, ac maen nhw dal yn y ddaear, ond dim ond dail betys gawson ni. Dim betys i'w rhostio: dyma brif siom y flwyddyn o bosib.

Mae'r bresych coch a'r sbrowts wedi diodda'n ddiawledig efo lindys eleni, a'r bresych deiliog (kale) wedi eu llarpio gan falwod. Mae'r oca dal yn y ddaear, ond y tyfiant dail yn wanach o dipyn na'r llynedd, felly dwi ddim yn disgwyl gwyrthiau.

Dwi wedi son digon am siom y ffrwythau coed. Un peth dwi heb gyfeirio ato ydi'r llond dwrn o gellyg ges i am y tro cynta'. Mae'r goeden dal mewn twb, ac yn torri ei bol isio'i phlannu allan yn iawn.

YR ARDD GEFN, 2013


3- afal Enlli; ceiriosen morello; mafon.

8- ffrwythau meddal. Hefyd 14CH- llus mawr.

10- ty gwydr; dwy goeden gellyg mewn twbiau tu allan.

13- eirinen Ddinbych.

14A- tatws: charlotte a sarpo miro.

14B- gwely cymysg.

14C- bresych; sbrowts; nionod; oca; persli.

16- hefinwydden












Ar y rhandir, bu'n flwyddyn eitha' da am ffa eto eleni, er gwaetha'r dechrau hwyr. Roedd yn flwyddyn drychinebus am bys ar y llaw arall. Malwod eto. Un bwmpen sy'n werth ei hel a'r lleill heb dyfu digon i fod yn werth eu codi. Pwmpen las yw'r un sydd wedi tyfu -crown prince- er na fyddai'n ennill unrhyw wobr!

Mi ges i ddau flaguryn oddi ar y marchysgall er mawr syndod, ond er bod pawb arall (ar y teledu a'r radio a'r cylchgronnau) yn brolio blwyddyn anhygoel o ran courgettes, ychydig iawn ges i!

 Y RHANDIR, 2013

2- cyrins duon.

3- blodau haul; gellyg daear (artichokes Jeriwsalem)

4- ffa dringo; ffa piws; pwmpen; brocoli piws; courgette.

5- marchysgall; tafod yr ych.

7- ffa melyn; pys; pwmpen.

8- gwsberins.

9- mafon.



Pan o'n i'n gweithio yn yr atomfa* 'stalwm iawn yn ol, roedd rhywun yn gofyn i mi ryw ben bob dydd, neu bob shifft, "ti'n meddwl lici di yma?" -a hynny flynyddoedd ar ol dechrau gweithio yno!
"Bydd o'n neis ar ol ei orffen", oedd yr ateb yn amlach na pheidio.
Dwi wedi byw yn fan hyn am dros ddegawd, a chael dwy flynedd ar y rhandir bellach, a dwi'n eitha' bodlon yma. Ond fydd yr ardd na'r rhandir FYTH wedi gorffen!

*Atgoffwyd fi wedyn bod hyn yn arferiad ym mhwerdy Tanygrisiau hefyd -yn wir, wedi tarddu'n fanno... 
Peth mawr ydi cof gwael!

Dydd Lluniau- Crwydro

Ychydig o luniau a llai o fwydro..

Gwenynen hwyr ar feillion, ar y rhandir. Mae'n talu i beidio chwynnu gormod!

Crwydro 1, Waunfawr:

13 Hydref. Helfa ffwng ym Mharc Dudley, wedi ei drefnu gan Gymdeithas Edward Llwyd, a'i arwain gan Gareth Griffiths, Prifysgol Aberystwyth.

Braf cael rhannu diddordeb efo criw Cymraeg, brwd.



Ffwng draenog. Un o'r madarch gwyllt hawddaf i'w nabod, efo'r pigau dan y cap, a'r unig rai oeddwn yn medru dod adra o Waunfawr efo fi. Blasus iawn wedi'u ffrio mewn menyn.

Crwydro 2, bryniau Llyn Tegid:

19 Hydref. Owain a Gareth; rhuthro o flaen y cymylau duon.
Methu ddaru ni, a chael socsan hen ffasiwn cyn cyrraedd tafarnau'r Bala.

Fel llynedd, araf braidd oedden ni:

yn ol technoleg Gareth, 4 awr a 57 munud gymrodd y daith, ond dim ond am 3 awr ac 8 munud oedden ni'n symud! Mae hel clecs a dal i fyny'n waith caled tydi!

'Mond 11.55 cilomedr oedd y daith, ond pob un ohonyn nhw'n hwyliog a difyr.





Llyn Tegid dan awyr ddu.
Mae gan Gareth luniau gwell o lawer na'r rhain a dynnais ar y ff^on, ond dwi heb ganfod sut i'w sbachu nhw oddi ar ei gyfrif  flickr  hyd yn hyn!

Cerflun Tom Ellis, Stryd Fawr Y Bala. 

 

Fel mae'n digwydd bod, dyma arwyddair fy ysgol uwchradd hefyd, Ysgol y Moelwyn, Stiniog. 

Does gen' i ddim cof bod neb wedi egluro i mi be mae cynysgaeth yn feddwl. Pan o'n i ddigon call i edrych amdano fy hun rai blynyddoedd ar ol gadael y twll lle (twll ar y pryd; ond chwip o ysgol erbyn hyn, dwi'n falch o ddeud), mi ddois i werthfawrogi'r motto. 

Etifeddiaeth, neu gyfoeth yn wir ydi amser. Yn enwedig yr amser ryda' ni'n gael ei dreulio efo teulu a ffrindiau da.

Crwydro 3, o Stiniog i Feddgelert:

Hon yn daith hy^n, ar ddiwrnod olaf Awst, efo Carey a Dewi. O Ddolrhedyn i Gwmorthin; Chwarel Rhosydd, Cwm Croesor; Nantmor, Glaslyn a Beddgelert. (Lluniau gan Dewi)

Lindys y gwyfyn blaen brigyn (buff-tip) ydi'r rhain, ar dderwen. Cannoedd ohonyn nhw!

 Iechyd da!

Diolch bawb am ddyddiau difyr eto.

Dros y mynydd i hela cnau

Yn rhifyn 4ydd Hydref o bapur Y Cymro, mae Duncan Brown yn ei golofn Llen Natur, yn gofyn:
"Pwy sy'n hel cnau y dyddiau hyn?"

...fi!

Poeni mae'r colofnydd bod y boblogaeth wedi troi cefn ar "bethau cyffredin cefn gwlad". Hefyd, bod wiwerod llwyd yn "llarpio pob cneuen", ac mae hynny'n eitha' gwir yn amlach na pheidio. Ond dim pob blwyddyn chwaith.

Do, bu eleni'n flwyddyn sal am gnau ffor' hyn, efo ychydig iawn yn llwyddo i aeddfedu'n iawn, ond mi ges i hel digon i roi desglad ar y bwrdd, yn ogystal a'r drefn arferol o dorri'r cnau yn y fan a'r lle efo'r plant, a mwynhau'r cnewyllyn melys.
 
Pan gyll y call...
Yr hyn dwi wedi methu a'i wneud hyd yma, ydi llwyddo i gadw cnau cyll yn eu plisgyn ar gyfer y Nadolig. Dyma faint o gnau oedd ar ol acw pan ddarllenais i ysgrif Duncan, a da oedden nhw hefyd, ond eisoes roedd rhai ohonyn nhw wedi crebachu.  Dwi wedi gorfod lluchio rhai yn y gorffennol hefyd am eu bod wedi llwydo. Os wyddoch y gyfrinach, gyrrwch air os gwelwch yn dda!

Fel coed derw a ffawydd ac eraill, mae coed cyll yn mwynhau blynyddoedd toreithiog, (ar gylch o rywbeth rhwng 5-12 mlynedd yn ol rhai). Mast year, chwedl y botanegwyr. Ar yr achlysuron prin hynny mae cnau yn ddigon helaeth fel bod gormod i'r wiwerod, sgrechod coed a llygod, ac felly rhywfaint ar ol i ni. Mae gwyddonwyr yn defnyddio'r ymadrodd predator satiation (syrffed) i ddisgrifio hyn -nid bod y coed yn ei wneud o ar ein cyfer ni wrth reswm! Mae llawer o anghytuno am be'n union sy'n achosi i goed gydamseru cnwd toreithiog, ond beth bynnag sy'n gyrru'r broses, diolch amdano.

Dwi'n cofio cael fy ysbrydoli gan Duncan pan ddaeth yn ddarlithydd gwadd i'r coleg, yn son am gysylltiad ein perthynas ni fel cenedl a'r byd natur o'n cwmpas, o'r son am hela anifeiliaid yn y Gododdin, i'r mesobrau, sef yr arfer o droi moch i'r coed i besgi ar y mes oedd ar lawr mewn blynyddoedd toreithiog.

A son am ddylanwadau, bu diweddar daid y Pobydd yn cystadlu mewn eisteddfod rywdro efo casgliad o ddywediadau lleol, ac ymysg y perlau, mae hwn: 'Blwyddyn dda am gnau, blwyddyn dda am blant siawns'. Nid bod pobl yn cael blynyddoedd mast chwaith am wn i, ond bod cariadon yn mynd yn amlach i'r coed...

Roedd eleni'n flwyddyn doreithiog ym Meirionnydd am afalau a mwyar duon a bu'n ail flwyddyn dda yn olynol i griafol, ac roedd Gerallt Pennant yn son yn yr un rhifyn o'r Cymro, am ddiod feddwol oedd pobl Mallwyd yn fragu efo aeron cochion criafol, a'r schnapps a wneir yn Awstria. Rhywbeth i'w ystyried i'r dyfodol e'lla.

Eto yn yr un rhifyn o'r Cymro, roedd Lyn Ebenezer (mewn modd ychydig yn fwy Victor Meldrewaidd) yn cwyno fod plant heddiw yn dewis bod yn gaeth i'w stafelloedd, yn lle hel cnau a mwyar.

Dim pob un Lyn bach. Ond rhyfedd bod tri o'r colofnwyr wedi sgwennu am hela bwyd.

Dwi wedi son o'r blaen fy mod yn mwynhau'r Cymro, er mor denau ydi o am newyddion. Wrth brynu'r rhifyn uchod mewn siop sydd dafliad cneuen o'r ty acw, yr hyn ddywedodd y llanc mewn syndod tu ol i'r cowntar oedd "ffiffti-piii am bapur mor dena?!" Ia, gyfaill, ond y cynnwys sy'n bwysig 'de, ac mae'r colofnwyr rheolaidd, fel yn achos Yr Herald Cymraeg hefyd, yn werth pob ceiniog.

Melys Moes Mwyar

Dwi'n casau mwyar duon.
Ond dwi wrth fy modd efo nhw hefyd.

Y planhigyn ydi'r cocyn hitio.  Mae'n frwydr barhaus yn y cefn acw i gadw'r mieri rhag tyfu o'r cae drws nesa i mewn i'r ardd. Sglyfath o beth ydi o! Pigog hefyd.

Ond mae'n blanhigyn gwych 'run pryd tydi.
Blodau hardd sy'n denu gloynod a gwenyn a phryfed.
A chnwd anhygoel o ffrwythau. Yn enwedig eleni.

Gallwch son am fitamin C a gwrth-ocsidau,
ond brolio ydw i'n bennaf am eu blas nhw.

Soniodd rhywun wrthai'n ddiweddar am y maeth sydd mewn hadau mwyar duon a mafon ac ati...ond ga'n nhw fynd i chw'thu! Mae 'na ormod o lawer o hadau mewn mwyar duon does; ych, damia nhw!

Mae'n bendant yn fy marn i felly, yn werth yr ymdrech ychwanegol o wneud jeli yn hytrach na jam.
Dim ond hanner dwsin o botiau ges i'r tro hwn, ac mae dau wedi eu rhannu a dau wedi eu bwyta gan y plant (oce, a gen' i hefyd) ac un arall wedi'i ddechrau, fel welwch yn y llun.

Cadw un tan y Dolig ydi'r gobaith, felly bydd yn rhaid i mi ei guddio tu ol i'r potiau jeli criafol nad oes neb ond fi'n fwyta!

Mae Bethan Gwanas* wedi gwneud jeli mwyar duon efo chili, i fynd efo caws a chig a phate medda hi. Swnio'n glincar o syniad at flwyddyn nesa. Neu (gan bod rhai'n dal ar gael) yr wythnos yma ...os fydd gen i fynadd gwneud mwy eto!

Mi fues yn nhy fy rhieni ar ol gwaith un diwrnod hefyd yn gwneud chutney efo Mam, efo rhywfaint o'u cnwd anferthol nhw o afalau Enlli.

Tydi'r Pobydd na'r Arlunydd methu diodda finag, felly does fiw imi drio gwneud picls o unrhyw fath acw! Ges i ddigon o swnian pan ddois i adra a 'nillad yn drewi!

Ond ew: stwff da ydi o! Bydd yn anodd iawn ymatal rhag agor pot cyn iddo gael cyfle i aeddfedu'n iawn. Gin i awyd bechdan gaws rwan deud gwir...

Melys moes mwy.


* Jeli Bethan Gwanas